سازمان منابع طبیعی و آبخیزداری کشور

طوفان‌های ماسه‌ای و گردوغبار Sand and Dust storms (SDS) معمولاً از مناطق خشک با عرض‌های جغرافیایی 20 تا 40 درجه و منطبق با کمربند مناطق بیابانی سرچشمه می‌گیرند. SDS پدیده جدیدی نیست برخی از مناطق جهان از جمله خاورمیانه و کشور ما مدت‌هاست در معرض آن قرار دارند.SDS  تحت‌تأثیر چگونگی مدیریت سرزمین، خشکسالی و تغییرات آب‌وهوایی ایجاد و تشدید می‌شود و می‌توانند اثرات قابل‌توجهی بر زندگی و سلامت انسان داشته باشند.
SDS در سال‌های اخیر به طور چشمگیری افزایش‌یافته است. عوامل اصلی این افزایش را می‌توان به فعالیت های انسانی، بیابان‌زایی، تخریب سرزمین و خشکسالی نسبت داد. درحالی‌که SDS می‌تواند برخی از اکوسیستم‌های خشکی و دریایی را از طریق انتقال مواد معدنی غنی کند، اما می‌تواند طیف وسیعی از خطرات را برای سلامتی انسان، معیشت و محیط‌زیست ایجاد نماید.

  کاهش کیفیت هوا؛ محصول طوفان های ماسه ای و گردوغبار

این پدیده آثار و پیامدهای غیرمستقیم قابل‌توجه و خطرناکی نیز دارد. کاهش آلودگی کیفیت هوا تنها یکی از خسارات ناشی از این پدیده است تجمیع خسارات ناشی از آن از جمله هجوم ماسه های روان به منابع زیست انسانی می‌تواند قابل‌توجه باشد. در مناطق مولد گرد و غبار و طوفان های ماسه ای، آسیب‌های SDS می‌تواند باعث کاهش محصولات زراعی، تلف‌شدن دام‌ها و فرسایش خاک حاصلخیز سطحی شده و در مناطق رسوب‌گذاری به‌ویژه در ترکیب با آلودگی صنعتی محلی، می‌تواند باعث ایجاد یا وخیم شدن آلودگی هوا و بروز مشکلات سلامتی انسان از جمله بیماری‌های تنفسی گردد. سایر بخش‌های مختلف نظیر کشاورزی، منابع طبیعی، دامداری و حمل‌ونقل و تولید برق همچنین می‌توانند در اثر وقوع طوفان‌های گردوغبار آسیب ببینند. این طوفان‌ها در مناطقی که پوشش گیاهی کم و یا عاری از پوشش گیاهی می باشد و همچنین سطح زمین خشک و فاقد رطوبت لازم باشد بیشتر گزارش شده است.

**احیای سرزمین با ایجاد پوشش گیاهی و مرطوب سازی خاک  
احیای سرزمین از طریق افزایش پوشش گیاهی و مرطوب‌سازی سطح خاک از طریق اعمال شیوه‌های مدیریت خاک و آب و حفاظت از خاک در مناطق زراعی می‌تواند به میزان قابل‌توجهی وسعت مناطق ایجادکننده گردوغبار و شدت آسیب‌پذیری را کاهش دهد. این اقدامات حتماً می‌بایست با سیاست‌های توقف و خنثی‌سازی تخریب سرزمین ادغام شود. اما بی شک بدون درک صحیح از فرایند تخریب سرزمین و تشخیص اولویت‌های اجرایی برای کنترل آن، نمی‌توانیم اقدامات مؤثر و پایداری در جهت مهار کانون‌های تولید گردوغبار داشته باشیم و می بایست دانش علمی خود را در رابطه با شناسایی محدوده هایی که در معرض آسیب و تخریب قرار دارند و با اقدامات مدیریتی می‌توان از تخریب آنها جلوگیری کرد متمرکز کنیم. این مناطق عمدتاً با هزینه‌های کمتر و با اثرگذاری بیشتر، به شرایط مطلوب تر بازمی‌گردند.
تکنیک‌های مدیریت سرزمین که برای جلوگیری از تخریب سرزمین به کار گرفته می شوند، می‌بایست به ‌درستی و به‌ صورت هماهنگ اجرا شوند این تکنیک‌ها وابسته به نوع کاربری زمین، معیشت جوامع، فقر و مباحث متعدد اجتماعی و اقتصادی می باشند و می‌بایست در چارچوب حکمرانی موثر سرزمین و با درک توأمان ملاحظات محلی، ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی تعریف و به اجرا گذاشته شود.

**ضرورت راه اندازی سیستم هشدار سریع برای مدیریت پدیده طوفان های ماسه ای و گردوغبار
مدیریت پدیده SDS نیازمند ایجاد و راه‌اندازی سیستم‌های پیش‌بینی و هشدار سریع می‌باشد. یک سیستم کارآمد هشدار سریع نیازمند این است که در ابتدا تمامی دست‌اندرکاران در تأثیر و تأثر به‌درستی شناسایی شوند و  آسیب‌پذیری آنها از جنبه‌های مختلف موردتوجه قرار گیرد. کشاورزان، جامعه شهری، روستاییان، عشایر از جمله این طیف‌های مختلف دست‌اندرکاران هستند. هشدارها می‌بایست به‌موقع و متناسب با وضعیت هر یک از آنها تولید و ارائه گردد. ارتقای دانش و آگاهی دست‌اندرکاران برای استفاده از اطلاعات سیستم‌های پیش‌آگاهی و همچنین مشارکت مؤثر آنان نیازمند برنامه‌ریزی‌های آموزشی در سطوح مختلف می‌باشد. قوانین و سیاست‌های پشتیبان در این زمینه می‌تواند به ایجاد انگیزه و تشویق و ترغیب دست‌اندرکاران در مدیریت پدیده گردوغبار کمک کند.

** افزایش آمادگی جوامع تحت تاثیر در کاهش آسیب پذیری طوفان های ماسه ای
  اقداماتی که برای کاهش یا اجتناب از اثرات یا پیامدهای نامطلوب پدیده گردوغبار انجام می‌شود شامل افزایش آمادگی جوامع تحت‌تأثیر در مواجه با این پدیده می‌باشد. آمادگی، میزان آسیب‌پذیری را کاهش، انعطاف‌پذیری را افزایش و امکان پاسخ به‌موقع و مؤثر به رویدادهای SDS را در افراد، جوامع و سازمان‌ها، نهادها، صنایع و کسب‌وکارهای مختلف ارتقاء می‌دهد. اقدامات کاهش اثرات و پیامدها در برگیرنده تبیین مدیریت ریسک، تجزیه‌وتحلیل آسیب‌پذیری، اقدامات مدیریتی و حفاظتی و در نهایت ارزیابی مؤثر این اقدامات است.
رویدادهای SDS می‌توانند تأثیرات فرامرزی قابل‌توجهی در بیش از هزاران کیلومتر دورتر از محل منبع داشته باشند، از این رو تأثیرات SDS دارای یک ماهیت چندوجهی، فرابخشی و فراملی است. براین‌اساس برای مدیریت این پدیده پاسخ‌های یکپارچه و منسجم در سطوح جهانی منطقه‌ای و ملی ضروری می باشد.
بنا به ارزیابی کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی، SDS به طور مستقیم بر 11 هدف از 17 هدف توسعه پایدار تأثیر می‌گذارد.

**مدیریت پدیده گردوغبار نیازمند تحلیل اطلاعات و مشارکت دست‌اندرکاران مختلف است
درعین‌حال اطلاعات علمی در مورد این پدیده پیچیده همچنان محدود است. این امر در برخی از موارد می‌تواند مانع تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی مؤثر برای رسیدگی مؤثر به منابع SDS گردد. هدف از سیاست گذاری و برنامه‌ریزی کنترل SDS، کنترل و مهار عوامل ایجادکننده و نیز کاهش آسیب‌پذیری نسبت به پیامدهای SDS می باشد. این امر دربرگیرنده مداخلات کوتاه مدت، میان مدت و بلندمدت بوده و نقش‌آفرینان و دست‌اندرکاران متعددی را درگیر می‌نماید. مدیریت این پدیده چندوجهی نیازمند تبیین و تحلیل درست موضوعات مختلف و به‌اشتراک‌گذاری اطلاعات و مشارکت دست‌اندرکاران مختلف است و اقدامات مرتبط با کنترل مناطق تحت‌تأثیر و کانون‌های تولید طوفان‌های شن و گردوغبار نیازمند تبیین رویکردهای جامع‌نگرانه و دوراندیشانه است. مدیریت ریسک مبتنی بر پیشگیری از فرسایش بادی، بسته به مقیاس محلی گرفته تا منطقه‌ای و جهانی حوزه وسیعی از اقدامات را دربرمی گیرد، اما این اقدامات در منطقه منبع تولید گردوغبار می‌تواند بر روی جوامعی که در هزاران کیلومتر دورتر تحت‌تأثیر قرار گرفته‌اند، اثرگذار باشد. براین‌اساس مشارکت و همکاری همه ذی‌نفعان با هدف تصمیم‌گیری و سیاست‌گذاری مؤثر SDS از موارد کلیدی بشمار می‌رود.

**استفاده از ظرفیت های بین المللی برای تقویت همکاری های منطقه ای
با توجه به ماهیت منطقه ای و جهانی SDS، چندین نهاد بین المللی در این خصوص شکل گرفته است، با این وجود استفاده از ظرفیت ساختارهای بین المللی نظیر کنوانسیون مقابله با بیابانزایی برای تقویت همکاری های منطقه ای و ایجاد یک اعتلاف کارآمد برای مدیریت پدیده گرد و غبار در برنامه‌ریزی¬های ملی مغفول مانده است. از سال 2019 پنج گروه کاری در مورد مدیریت پدیده گردوغبار با محوریت دبیرخانه کنوانسیون شکل گرفته اند و در زمینه های سازگاری، کاهش اثرات، پیش¬بینی و سیستم¬های هشدار سریع، سلامت و امنیت غذایی فعالیت می کنند.
در این راستا رونمایی از کتاب Sand and Dust Storms Compendium که در اردیبهشت‌ماه سال جاری در خلال پانزدهمین نشست کنوانسیون مقابله با بیابان‌زایی با همکاری و مشارکت دانشمندان ایرانی انجام شد، این کتاب می تواند به‌عنوان یک سند بالاسری مناسب برای تعریف و اجرای یک چارچوب منطقی جامع‌نگر و مبتنی بر ملاحظات بومی و ملی کشور، مورداستفاده قرار گیرد؛ به طوری که به کارگیری این سند، علاوه بر به روز رسانی و ارتقاء دانش علمی مدیران و کارشناسان اثرگذار، موجبات متمرکز و متعادل نمون اقدامات پراکنده مدیریت گردوغبار در کشور را فراهم نماید.
ماهیت چندوجهی و پیچیده مدیریت SDS و ارتباط عمیق آن با موضوعات اقتصادی و اجتماعی نیازمند تبیین یک سند راهبردی جامع بالاسری برای مشخص نمودن نقش و جایگاه هر یک از دست اندرکاران در سطوح مختلف محلی، ملی، منطقه ای و بین المللی می باشد. این سند می بایست در قالب برنامه های جامع نگر کوتاه میان و بلند مدت تعریف و با پشتیبانی قانونی و منابع مالی کافی حمایت شود.
*مدیرکل دفترامور بیابان سازمان منابع طبیعی